Stétt án stéttarfélags

Í tilefni þess að aðalfundur Félags Kvikmyndagerðarmanna (FK) verður á milli jóla og nýárs er rétt að segja nokkur orð.

Flest fólk utan þessa fags sem heyrir að ekkert stéttarfélag er til í faginu verður skrítið á svipinn. Ég var það líka fyrir áratug þegar ég uppgvötvaði þetta, og mig grunar að fjöldi þeirra sem eru að læra til þessa fags í skóla eða á vinnustað í dag geri sér ekki grein fyrir því að FK er ekki stéttarfélag og það lítur ekki eftir hagsmunum félagsmanna sinna. Það er hægt að snúa á hinn almenna launamann með unna tíma, laun, tryggingar og aðra hefðbundna þætti launafólks, FK gerir ekki neitt. Þá efast ég um að þeir sem eru að hefja vinnu í fyrsta sinn í þessu fagi í dag viti að starf þeirra hefur ekkert lögverndað starfsheiti. Fyrir utan almenna vinnulöggjöf er starfsfólk í faginu réttindalaust og ef á því er brotið þarf það að leita sér lögmanns á almennum lögmannamarkaði. Ef ekki væri almenn vinnulöggjöf og stjórnarskrá væru réttindin svipuð og hjá suður-amerískum þrælum á 17. öld. Ástand þessara mála í íslenskri kvikmyndagerð er vægast sagt afar bágborið.

Hins vegar starfa kvikmyndafyrirtæki þó almennt eftir meðalhófsreglu varðandi starfsfólk sitt og undantekning að ekki sé þokkalegt samlyndi um laun og vinnutíma. En málið snýst ekki aðeins um það því hlutverk stéttarfélaga er ekki það sama og það var fyrir nokkrum áratugum eða öldum. Í dag snýst starfssemi stéttarfélaga um hagsmunagæslu í víðasta samhengi, allt sem snertir afkomu félaganna, starfsöryggi og upplýsingaöflun og ýmiss hagsmunamál fá misjafnan forgang ár frá ári. Þá eiga og reka flest stéttarfélög orlofshús, standa fyrir fundum og ráðstefnum, endurmenntunarnámskeiðum halda uppi samskiptum við erlenda systurfélög og læra af þeim og deila reynslu sinni. Ekkert af þessu er fyrir hendi hjá FK, en hins vegar hefur ýmisslegt verið rætt og spjallað um og staðið til og verið mikilvægt og bla bla bla, í meir en þrjá áratugi. En ekkert gerst. Ef ég rifja upp og bendi á þrjú atriði um afleiðingar þessa ástands er hugsanlegt að stöðuna sé hægt að sjá í skýrari samhengi.

Fag án virks stéttarfélags er ólíklegra til að laða að hæfasta fólkið.
Fólk sem hefur lífsafkomu sína af að starfa í þessu fagi er ekki tryggt fyrir því að fólk með enga reynslu eða viðeigandi menntun, t.d. kennarar, landafræðingar, sjómenn, hver sem er, gangi í störf þess án samþykkis þess eða vinnuveitenda. Án öflugs stéttarfélags er hætta á að fáir beri virðingu fyrir starfi kvikmyndagerðarfólks eða átti sig á mikilvægi þess.
Þegar RUV keypti sjónvarpsmyndina “Opinberun Hannesar” á 100% hærra verði en þekktist, hafði FK ekki þá hefð né forystu til að fá málið útskýrt Ég hef ekki séð þessa mynd, og snýst málið ekki um það, en þetta skyndilega háa innkaupsverð sem stóð hugsanlega aðeins í einn dag var óeðlilegt. Eða kannski var þetta rétt verð og önnur verð of lág. Hvers vegna RUV þurfti ekki að gera grein fyrir máli sínu var útaf fyrir sig niðurlægjandi fyrir fagfólk, svo ekki sé minnst á ábyrgð útvarpsráðs, en gagnvart stofnun einsog RUV þarf öflugt félag sem stendur um hagsmuni síns fólk, veitir fyrirtækjum aðhald og þorir. Það sama á við um Kvikmyndamiðstöð Íslands. Á sl. árum hefur miðstöðin og kvikmyndasjóður brotið jafnræðisreglu stjórnsýslulaga gagnvart fleiri en einu fyrirtæki og einstaklingum og ítrekað reynt að komast upp með það, þótt málið sé nú til athugunar opinberra aðila. En viðbrögð FK við því voru engin.

Hvernig litlum hóp tókst svo að sannfæra FK um að samþykkja núverandi reglugerð um Kvikmyndamiðstöð Íslands og sem tók gildi á sl. ári, er önnur saga og ótrúleg, en reglugerð þessi er líklega það útsmognasta sem sést hefur í sögu greinarinnar.

Kannski er tilgangur Félags Kvikmyndagerðarmanna í dag að vera lifandi táknmynd um tilvistarkreppu. Kannski vegna þess að ekki eru til peningar til að reka félagið, þótt sú skýring hrökkvi mjög skammt, eða hvernig stendur á því að t.d. frekar lítill hópur bókasafnsfræðinga hafi löggilt starfsheiti, lögvernduð réttindi og félag sem rúllar þokkalega. Á síðasta aðalfundi FK furðaði sig hins vegar einhver á því að félagsmenn borguðu ekki félagsgjöld, en fyrir hvað veit ég ekki. Reyndar hefur FK tekið þátt í útgáfu blaðsins “Land & Synir”, en staðreyndin er að félagsmenn vilja ekki greiða félagsgjald fyrir eitt þunnt blað á ári, sem svo engin les og lítið í því sem samsvarar sig veruleikanum. En skyldi stjórn FK, eða ritstjórinn ef því er að skipta, taka þetta til sín, skilja skilaboðin, botna í því hvers vegna illa gengur að innheimta félagsgjöldin? Líklega er best að vona að félagsmenn sjái sér nú fært að finna nýjan formann.