Fína línan

Eftir að fréttir bárust af að pissað hafi verið á stelpu í Listaháskólanum komst fína línan í spilið á ný. Þessi lína, endalaust umræðefni, er á stöðugu flakki og um hana eru ekki til nein vísindi sem betur fer. Hugsanlega er þó hægt að stilla málinu upp þannig að línan liggi á milli ögrunar og sjokkeringar sjokksins vegna, og þannig sé hægt að búa til þau vísindi að ef ögrunin vísi ekki í eitthvað í fari okkar eða samfélagsins, þá sé ögrunin aðeins sjokk sjokksins vegna, eða markaðsetningartækni, í besta falli leikur krakka í skóla. Dæmi af slátrun dýra í nafni gjörnings til skítkasts í bókstaflegri merkingu eru ágætar “línusögur”.

Samsæri Julíusar Civilis
Sagan af Rembrandt og verki hans “Samsæri Julíusar Civilis” frá 1661 er ágætasta “línusaga” sem sameinar allt sem prýðir góða ögrun, Rembrandt var afburðar listamaður með hæfileika, tæknilega fullkomnun, frumlega hugsun, reynslu, þroska, með heildarsýn og skilning á samfélagi sínu og sögu. Á þessu tímabili í lífi Rembrandts sem hefði orðið 400 ára sl. sumar hefði hann lifað, hafði hann farið þennan rúnt sem gengur með menn með afburðargetu en hafa ekki sömu sýn á hlutina og valdhafar eða aftaníhossur. Frá því að rísa til vegs og virðingar, giftast vel konu sem átti mikið glingur, búa í veglegu húsi, vera viðurkenndur sem afreksmaður sinnar kynslóðar og fá greitt fyrir verk sín, fór hann aftur til baka að afskiptaleysi og útskúffun og dó blankur. Í prívatlífinu höfðu þau hjónin misst þrjú börn, en opinberlega hófust vandræðin hugsanlega fyrir alvöru með málverki hans “Næturvaktin” frá 1642, verk af varðmönnum Amsterdamborgar þar sem háttsettur embættismaður taldi sig of lágt settann og Rembrandt fékk aldrei borgað fyrir verkið. Þrátt fyrir natni við smáatriði er einstaklingum fórnað fyrir áhrif heildarmyndarinnar, en kona í gulum kjól var á myndinni sem þótti ekki eiga erindi í þennan hópa og kannski var Rembrandt eitthvað skrítinn.
Efni “Samsæri Julíusar Civilis” er fundur eða “eiðstafur” Batavaríumanna við Júlíus sem leiðtoga sinn í uppreisn gegn Rómverjum árið 69, um og eftir tíma Neros. Batavarar var lítill þjóðflokkur á mælikvarða Rómaveldis og bjuggu þar sem nú er Holland. Uppreisnin undir leiðsögn Júlíusar gaf tóninn fyrir sjálfstæði Hollendinga síðar meir og málverk af samsærisfundi Batavara var því ekki lítið verkefni, í svipuðum dúr og “Ver mótmælum allir” í anddyri alþingis Íslendinga.
Rembrandt fékk verkið í forföllum annars og valdhafar aumkuðust yfir honum enda var hann orðinn blankur, ekkill og eftir allt saman fær með pensilinn. Hugmyndir þeirra um hetjur uppreisnarinnar voru menn í sínu fínasta pússi, karlmenn með hetjulega drætti, skínandi sverð og hugrekkið uppmálað. Rembrandt, raunsæismaðurinn, málaði hinsvegar subbulegt lið með skítug sverð, draugalega uppreinsarmenn sem voru þreyttir og drullugir upp fyrir haus og að annað augað skuli hafa vantað í Júlíus þótti ósmekklegt.
Valdamenn horfðu á raunsæið en vildu ekki sjá. Verkið var aldrei hengt upp og aldrei borgað, Rembrandt skar það í ræmur og reyndi að selja í stykkjatali einsog karamellur og aðeins brot af heildarverkinu hefur varðveist. Glæpur Rembrandts var að ögra þeirri ímynd sem valdhafa vildu halda á lofti um sjálfan sig og þær hetjur sem almenningur samsvaraði þá við. Hugsanlega erfitt að átta sig á tæpum 400 árum síðar þvílík ögrun þetta var, en þetta var ekki að fara yfir línu, jafnvel ekki á mælikvarða þessa tíma, vegna þess að þetta gékk ekki fram af neinum nema gamla genginu. “Samsæri Julíusar Civilis” Rembrandts var pólitískt og mjög hugrakt verk þótt í dag okkur kunni sá bútur sem varðveittis eingöngu vera, einsog Valla Matt segir, alveg brilliant.

Hundurinn frá Andalúsíu
Spánverjinn Goya fékk útrás fyrir pirring sinn úti spænsku kóngafjölskylduna með því að mála höfuð drottningarinnar hlutfallslega aðeins of lítið. Stríðni, prívat “joke”, ekki háðsleg ádeila á kóngafólk. En samlandar hans fáeinum öldum síðar, skólafélagarnir Salvador Dalí og Luis Bunuel, nýttu surrealismann sem nýja leið til að sjá raunveruleikann og voru með aðrar hugmyndir. Dalí varð hallur undir Franco og þá skelfingu sem stjórn hans leiddi yfir þjóð sína, en Bunuel flúði Franco til Ameríku þar sem hann hóf útgerðina á að reyna að selja Charles Chaplin brandara. Þetta voru pólitískt þenkjandi menn en voru líka í bissniss.
Hraðspólum afturábak til upphafi ferils þeirra þegar þeir gera saman stuttmyndina “Andalúsískur hundur”, þekkt fyrir senu með rakvélablaði sem sker augastein og gékk fram af mörgum og talin marka upphaf surrealisma í kvikmyndagerð. Fyrir utan hvað hún var ógeðsleg, þótti senan tilgangslaus og hafði ekkert með list að gera. Líklega má lesa nokkrar augljósar túlkanir út frá henni, að skera upp augað sem er sjúkt því það sér ekki raunveruleikann, að endurskoða sýn okkar, að láta ekki blekkjast af fegurðarímyndinni og fleira í þeim dúr. En annað var í þessari svart-hvítu flöktandi mynd sem ekki var á hreinu, það var asni sem sat uppi á flygli, og í hvað vísaði nafn myndarinnar, “Andalúsískur hundur”?
Kynnum til leiks Federico Garcia Lorca, frá Andalúsíu, skólafélaga og vin þeirra Dalís og Bunuels og sem sat með þeim félögum á skólalóðinni fyrir utan háskólann í Madríd og ræddi list og pólitík. Lorca var ekki aðeins frá Andalúsíu heldur lék líka “Svellianos” á píanó. Í stuttu máli, ekkert bendir til annars en að titill myndarinnar sé vísun í vin þeirra Lorca. Hvers vegna settu þeir asna í hljóðfæri sem Lorca spilaði á, og hvers vegna spyrða þeir “andalúsískur”við “hund”. Var Lorca ekki vinur þeirra? Án þess að ætla að gera látnum mönnum upp of miklar skoðanir þá kann tvennt að skýra út þessar tilvísanun í titli Dalís og Bunuels. Hugsanlega var þetta listamannaöfund, að þeir hafi þá skynjað sem ungir en óþroskaðir menn að Lorca var afburðamaður, rithöfundur sem lítið þurfti að hafa fyrir að skrifa leikrit sem virtust rata beint að hjörtum fólks, hann var ekki surrealisti einsog þeir, vinsæll hjá alþýðu manna og borgarstéttin gat ekki heldur leynt hrifningu sinni, ljóð hans líka hrein og tær og fljótlega birt í öllum helstu blöðum og tímaritum Spánar. Kannski sáu þeir Dalí og Bunuel framá að þurfa að lifa með því að starfa alltaf í skugganum af fyrrum skólafélaga sínum, af þessum smábyggða sveitastrák frá Andalúsíu og það var óþolandi tilhugsun fyrir menn sem ætluðu sér stóra hluti. Til marks um yfirburði Lorca sem listamanns þá var það hann, eins ópólitískur og hann var, sem fasistar Francos óttuðust mest enda eltu þeir hann uppi og skutu einsog hund í skjóli næturs. Hin skýringin, ef ekki önnur af tveim, er að samkynhneigð Lorca hafi vakið hjá þeim ónotatilfinningu og þeir hafi flotið með fordómum samfélagsins.
Strangt til tekið er enga aðra skýringu að finna á titli myndarinnar sem á sínum tíma var talin hafa farið yfir línuna vegna tilgangslausrar ógeðslegheita. Nú gæti verið hægt að líta svo á að þeir hafi farið yfir línuna í hina áttina af öðrum ástæðum, að hæðast að manni fyrir samkynheigð sína. Þó má benda á þeim Dalí og Bunuel til málsvarnar að hafi myndin eingöngu verið tileinkuð Lorca, að táknræn merking skorins auga hafi verið áskorun til fólks að opna augun fyrir því að samkynheigð sé nú í lagi. En hvers vegna er hundur í titli myndarinnar og hvað er asni að gera í flyglinum. Eða var þetta aðeins ungæðingslegt flipp?

Krakkar í skóla
Að því að ég fæ best séð er skoðun Listaháskólans sú að nemendur þurfi rými til að skapa, en ég hins vegar hef ekki rekist á að einhver hafi reynt að setja honum takmörk. En þær spurningar sem dúkka upp eru nokkrar. Í fyrsta lagi hvers vegna fylgdi ekki fréttinni af þessari uppákomu listaskólans hvað sé á bakvið hana, annað en að þemað hafi verið ljótleiki samfélagsins. Er það áhugavert svar, var það fréttin. Sem bendir kannski til að kennslan er í áttina og allt í góðu, þemað þarft, en ef uppákoman hefur stuðað fólk úr öllum stéttum og af báðum kynjum, gegn hverju var þessu beint? Það verður ekki betur séð nema að þetta hafi verið einhver tegund af flippi. Í öðru lagi er spurningin hvort að skólinn almennt sé lokaður frá samfélaginu og umræðu allri í skjóli þess að nemendur þurfi frið, að stjórnendur og rektor skólans kjósi ekki að hafa skoðanir á neinu nema húsnæðisvanda skólans, aftur í skjóli þess að nemendur þurfi frið, og vegna þessa friðar sé engin umræða um skólann nema að stjórnendum skólans sýnist svo. Kannski er Listaháskólinn tepruleg og lokuð stofnun sem metur innihaldslítið flipp sem ögrandi list. Þriðja og síðasta spurningin er hvort ekki sé komi tími til að stofna nýjan leiklistarskóla á Íslandi.